GEORGE ECONOMOU
NASHVILLANELLE & OTHER RIMES
Ένας θαυμαστός επίγονος του νεο-φορμαλισμού
Το 1996 κυκλοφόρησε στο Ellsworth, από τις εκδόσεις Backwoods Broadsides, μια ποιητική συλλογή με τον γενικό τίτλο Nashvillanelle. Συγγραφέας του ο καθηγητής Πανεπιστημίου και ποιητής George Economou.1 Το καλαίσθητο πολύπτυχο (ένα φύλλο διπλής όψεως, σε μέγεθος Α4 σχεδόν, διπλωμένο τέσσερις φορές) προοιώνιζε και το ανατρεπτικό περιεχόμενό του: τέσσερα ποιήματα υπό μορφή μεταμοντέρνων, θα λέγαμε, μεσαιωνικών κυρίως μορφών της ποιητικής τέχνης και άλλα τρία, σε ελεύθερο στίχο. Η πυκνότητα της κοσμικής αυτής λογοτεχνικής ύλης, κεντρίζει εκ πρώτης όψεως το ενδιαφέρον κάθε σοβαρού μελετητή και αναγνώστη, οι οποίοι μπροστά στην απόφαση του ποιητή να επιχειρήσει ένα θεαματικό salto mortale μεταξύ οκτώ περίπου αιώνων, μεταξύ της κατά T.S. Eliot, λογοτεχνικής παράδοσης και προσωπικού ταλέντου, και μάλιστα χωρίς το σωτήριο δίχτυ, αποδεικνύεται άκρως σοφή, διότι στο τέλος ο δημιουργός δεν προσγειώνεται στο ίδιο το κείμενο: παρακολουθούμε την ανάληψή του στους ουρανούς.
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται τρία από τα ποιήματα της συλλογής, και μελετώνται θεωρητικές και φιλολογικές συνιστώσες του έργου, καθώς αποτελεί προδημοσίευση μελλοντικής μετάφρασης επί του συνόλου.
Α. Οι φόρμες ως πέρασμα για το μοντέρνο: ένα γεράκι πάνω απ’ τα κεφάλια μας2
Στο υποτιθέμενο και εύλογο ερώτημα «γιατί οι παραδοσιακές ποιητικές φόρμες του γαλλικού και αγγλικού μεσαίωνα να αξίζουν την προσοχή μας;» η οποιαδήποτε απάντηση θα μπορούσε να αποτελέσει νέο εφαλτήριο για περαιτέρω αναθεωρήσεις και διερωτήσεις. Για παράδειγμα η συμπυκνωμένη, φαινομενικά, δομή της βιλανέλας3 και της σεστίνας, καθόλου δεν υπολείπονται σε μορφή και περιεχόμενο ποιημάτων άλλου γένους. Οι γλωσσικοί εντυπωσιασμοί μιας σεστίνας οδηγούν απευθείας σε δυσκολότατους νοηματικούς συσχετισμούς αλλά και η ομοιοκαταληξία της απαιτεί δεξιοτεχνικούς χειρισμούς τόσο στην επιλογή των συνωνύμων όσο και της εννοιολογικής «συμπλοκής» μεταξύ των εκάστοτε κατηγοριών του λόγου.
Δεν αποτελεί λοιπόν πρόκληση για έναν ποιητή να εμπλακεί με αυτού του είδους τις παραδοσιακές και, επομένως, αρχετυπικές πλευρές της γλώσσας; Και δεν θα πρέπει να θεωρηθεί μνημειώδες κατόρθωμα, η διατήρηση μιας άριστης τεχνικής συνοδευόμενης από λυρικά και υπερρεαλιστικά στοιχεία; Όπως αναφέρουν οι Douwe Fokkema και Elroud Ibsh :
«ο ποιητικός λόγος, από την άλλη πλευρά δεν επιδέχεται κανενός είδους οικονομία. Η ποιητική εικόνα -όπως και οι υπόλοιποι μηχανισμοί του ποιητικού λόγου- έχει ως στόχο την αποκοπή από τη συνήθεια και χρησιμοποιείται για να επιμηκύνει και να εντείνει τη διαδικασία.»4
Η γλωσσική ευφυία και οι θεματικές υπερβάσεις του George Economou έρχονται να ανανεώσουν το θεωρητικό υπόβαθρο των δημιουργών του Μεσαίωνα και να προσαρμόσουν τους προγενέστερους αιώνες στα ερωτήματα των σύγχρονων συνεχιστών της ανθρώπινης δημιουργίας. Με καλύτερο τώρα τηλεσκόπιο, ο ποιητής μπορεί να παρατηρήσει και να καταγράψει μακρινότερους αστερισμούς· ο φακός που χρησιμοποιεί, δεν παραπέμπει στο αρχικό τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου, τώρα αποτελεί ημισφαίριο του εγκεφάλου και της δια-λογιζόμενης συνείδησής του. Όπως το αναφέρει πολύ εύστοχα ο Σοπενχάουερ:
«όποιος μ’ ακούσει να βεβαιώνω πως αυτός ο γάτος, που παίζει εδώ κάτω, είναι ο ίδιος που χοροπηδούσε κι έτρεχε στο ίδιο μέρος πριν τριακόσια χρόνια, μπορεί να σκεφτεί για μένα ό,τι θέλει, είναι όμως πιο αλλόκοτη τρέλα να φαντάζεσαι πως κατά βάση είναι άλλος.»5
Αυτά τα δώρα της καταγωγής, τους απόηχους της πρώτης μήτρας της σκέψης, χαρίζουν οι ποιητές σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης στους αποδέκτες τους. Ο George Economou, ως εξαίρετος μεταφραστής και θεωρητικός της ποίησης των τροβαδούρων, συνοδοιπόρος του Paul Blackburn και συνεχιστής των μεταφραστικών θέσεων ενός Ezra Pound6 συνέλαβε την Nashvillanelle όπως και ένας οποιοσδήποτε από τους πρώτους τροβαδούρους της Προβηγκίας.
Β. Maker VS Hitman, ήγουν Ποιητής εναντίον Εκτελεστή
Ο Θρήνος του μαφιόζου Ποιητή [Lament of the mafioso Maker] αποτελεί υπόδειγμα φόρμας προσαρμοσμένης σ’ ένα πολύγλωσσο περιβάλλον. Η πρωτοτυπία του έγκειται στο γεγονός ότι ο Economou, αγνοώντας τον παραδοσιακό θρήνο, ως φόρμας πάντοτε, προβαίνει σε μια υποδειγματική παρωδία. Ξεκινώντας από το διάσημο Lament for the Makars του σκωτσέζου ποιητή William Dunbar (1460-1520), στο οποίο ο ίδιος ενατενίζει την θνητότητα, τη δική του αλλά και άλλων ποιητών που έζησαν πριν απ’ αυτόν. Η λατινική επωδός “timor mortis conturbat me” έγινε ένα από τα πρώτιστα αναγνωριστικά σημεία της ποίησης του Chaucer. Για να έρθουμε στην περίπτωσή μας, ο αμερικανός, και μάλιστα υπαρκτός, ποιητής [maker] φαντάζει δεινός τέκτονας των λέξεων, θολώνοντας κατά καιρούς τα νερά των νοημάτων του, όπως θα άρμοζε σ’ έναν έμπειρο μαφιόζο. Στα εκτελεστικά του όργανα ανήκει και ο Black Hand [Μαύρο Χέρι] ο οποίος μπορεί να μετατρέψει τα πάντα σ’ ο,τιδήποτε εκείνος θελήσει· δεν υπάρχει αμφιβολία: πρόκειται για τον ίδιο τον ποιητή-λογοτεχνίζοντα που θεωρεί ότι θα τους συντρίψει όλους με την δεινή του πένα. Ο Μπλακ Χαντ είναι η διάνοια του ποιήματος. Ο Economou, θέτοντάς τον σχεδόν στο μέσο του ποιήματος διασφαλίζει την ισορροπία του κειμένου: είναι ο αδιαπραγμάτευτος ρυθμιστής των αιώνιων αντιπάλων, τουτέστιν του ποιητή και του θανάτου ή του αδιαπραγμάτευτου εχθρού, του Hitman. Για να ξενιτευτεί το ποίημα από τον τόπο καταγωγής του, την αρχαία ελληνική ελεγεία και τους μεσαιωνικούς θρήνους σε πόλεις όπου οι φωτεινές επιγραφές των κινηματογράφων ανακοινώνουν τύπους σαν τον αδίστακτο Hitman και τους Σικελούς μαφιόζους με τα θρυλικά τους ψευδώνυμα.
Στο ποίημα Nashvillanelle το ζευγάρι σκίζεται στα δύο κατά το αριστοφανικό πρότυπο. Η νέα όμως πρόταση που φέρνει ο ποιητής είναι η διχοτόμηση του εγκεφάλου. Στα δύο κι αυτή. Τα δυο ημισφαίρια του Οικονόμου γράφονται ΚΑΙ εν είδει παρωδίας της μόδας που λυσσομάνησε την εποχή των ποιημάτων σχετικά με την θεωρία του Julian Jaynes (The Bicameral Mind). Μία πολύ σκληρή εικόνα, επίχριστη μ’ έναν παροιμιώδη λυρισμό που ακυρώνει τα γλυκερά ερωτικά δράματα χορηγώντας ίσα ίσα την δόση λυρισμού που χρειάζεται. Ο αριστερός κι ο δεξιός εγκέφαλος, ως πρωταγωνιστές πλέον της σχέσης, αφήνουν πίσω τους τον αυλικό έρωτα για να πάρουν τους δρόμους σε μία πόλη της Αμερικής όπου τα τροχόσπιτα υποκαθιστούν τους πύργους της Προβηγκίας και οι παράλληλες σχέσεις τιμωρούνται με εγκατάλειψη. Στον Μεσαίωνα οι γυναίκες θα αρκούνταν στην ερωτική εξομολόγηση· στον εικοστό αιώνα μπορούν να ξεκολλήσουν ακαριαία από τη σάρκα του άντρα που τις απάτησε. Η βιλανέλα, κοινός τόπος και των δύο πόλων, μακρινών όπως η Ανατολή και η Δύση, θα τρελάνει την πυξίδα αν δεν βρεθεί ο τεχνίτης ποιητής να συγκρατήσει τα μαγνητικά της πεδία. Αξίζει να σημειωθεί ότι το συγκεκριμένο ποίημα γράφτηκε με αφορμή μια πανεπιστημιακή παράδοση, προκειμένου να ωθήσει τους φοιτητές του Τμήματος Δημιουργικής Γραφής να γράψουν μια πρωτότυπη βιλανέλα. Ο Καθηγητής Economou τόλμησε, φυσικά, πρώτος να απαντήσει στην πρόκληση του λογοτεχνικού “διατάγματος”. Ξεκίνησε να συνθέτει το ποίημα στο σπίτι του και στη συνέχεια το διάβασε στα μέλη του εργαστηρίου.
Στο σονέτο Il gran veglio di Creta, αναφέρεται στη γιγάντια μυθική μορφή έτσι όπως παρουσιάζεται στο δέκατο τέταρτο βιβλίο της Κόλασης του Δάντη. Προήλθε και αυτό από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις του ποιητή επάνω το έργο του ιταλού δημιουργού και όπως αναφέρει ο ίδιος, επιθυμούσε να συνθέσει ένα ατελές σονέτο, αναφερόμενο, (σε τι άλλο;) στην εξίσου ατελή ανθρώπινη φυλή.
Γ. Συμπεράσματα και ποιητικές ανανήψεις
Η συλλογή Nashvillanelle του George Economou, πέραν της απρόσμενης, δεινής τεχνικής και της θεματικής της φρεσκάδας, αποδεικνύει περίτρανα ότι οι φέροντες τον νεοφορμαλισμό, όχι μόνο κατέχουν τα μυστικά του ρυθμού και της κειμενικής διάνοιας, αλλά μεταδίδουν με εξαιρετική αμεσότητα τα μηνύματα των προκατόχων τους ποιητών, πολλούς αιώνες αργότερα, χάρη στο δικό τους, ιστορικά προκαθορισμένο στίγμα και ανάλογα με την περίπτωση.
Ο ποιητής, εισχωρεί σε κόσμους δύσβατους και «ημιβάρβαρους»˙ βρίσκεται πολύ κοντά σ’ αυτό που αναφέρει ο Αρχίλοχος: «φιλέειν στυγνὸν περ’ ἑόντα μηδὲ διαλέγεσθαι»7 διατηρώντας το ατομικό του ύφος καταμεσής στην τεράστια πανανθρώπινη λογοτεχνική παράδοση. Ως μεταφραστής δε, της Σαπφούς και άλλων λυρικών ποιητών της αρχαιότητας, αλλά και επιμελητής ποιητών που αφορούν στον γαλλικό, ισπανικό και αγγλικό Μεσαίωνα, ανα-γνωρίζει τα θέλγητρα της γραφής και τα τιμά κάθε φορά που καλείται να τα ερμηνεύσει. Η μαγεία του είναι προορισμένη, εξ υπαρχής από τους προκατόχους που τον όρκισαν, να κληροδοτήσει τον μοναδικό του λόγο σε όλους εμάς, τους ακούοντες.
Ημι-NASHVILLANELLE
Ο αριστερός μου εγκέφαλος λέει πως αυτή τη φορά έφυγες οριστικά,
Το πικ-απ βουβάθηκε, το τροχόσπιτο ερήμωσε επίσης,
Ο δεξιός μου εγκέφαλος φωνάζει: αυτός ο πόνος ποτέ δεν θα γιατρευτεί πραγματικά.
Είναι αλήθεια, σε απάτησα, φέρθηκα σαν κάθαρμα, τόσο απλά,
Είπα να το γλεντήσω όπως στα νιάτα μου, δίχως διερωτήσεις
Ο αριστερός μου εγκέφαλος λέει: αυτή τη φορά έφυγες οριστικά.
Τώρα είναι ανώφελο, πέφτω στα γόνατα και δε με βλέπεις φυσικά
Που σε εκλιπαρώ πίσω να ΄ρθεις, αν κι απ’ το πάτωμα με παρακλήσεις,
Ο δεξιός μου εγκέφαλος φωνάζει: αυτός ο πόνος ποτέ δεν θα γιατρευτεί οριστικά.
Τα μαλλιά σου μάκραιναν με κάθε χτύπημα που σου ΄δινα (όχι συνειδητά)
Πληγώθηκε ο εγωισμός σου και την καρδιά μου θες να τεμαχίσεις
Ο αριστερός μου εγκέφαλος λέει: αυτή τη φορά έφυγες οριστικά.
Θα βγω, θα περπατώ μόνος στους δρόμους χωρίς να κρύψω τελικά
Πως μ’ άφησες, νικήθηκα, ισοπαλία έφερες για να με πλήξεις
Ο δεξιός μου εγκέφαλος φωνάζει: αυτός ο πόνος ποτέ δεν θα γιατρευτεί πραγματικά.
Συνέχισε, αγάπη μου, λοιπόν, μην νιώθεις, -στο λέω ειλικρινά
Άσχημα για μένα -θα τα καταφέρω- δεν θα το αγνοήσω, μα να το συγκρατήσεις
Ο αριστερός μου εγκέφαλος λέει: αυτή τη φορά έφυγες οριστικά,
Ο δεξιός μου εγκέφαλος φωνάζει: αυτός ο πόνος ποτέ δεν θα γιατρευτεί πραγματικά.
ΘΡΗΝΟΣ ΤΟΥ ΜΑΦΙΟΖΟΥ ΠΟΙΗΤΗ
Εγώ ο οποίος έγραψα τα πάντα από αστική αποστροφή,
Αρνούμενος τη Φύση σε κάθε της μορφή,
Τα παραδίδω όλα, εφεξής, στην παρωδία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Υποτελής στην Τύχη, την παλιά αυτή πουτάνα,
Μετέτρεψα τη γνώση μου σ’ απατηλή μοργκάνα,
Και συμμετέχω στην αδελφή της συμμορία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Ό,τι έχει γραφτεί, πέφτει στον μύλο μου για άλεσμα,
Στην Σενταπβίλ γεμίζω με γραμμές τ’ ανάγνωσμα
Διότι για το υλικό μου απαιτώ ισοτιμία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Ο Μπλακ Χαντ μπορεί τη φράση κάποιου να συνθλίψει,
Ο Μπλακ Χαντ μπορεί τον έπαινο άλλων να κεντρίσει,
Ωστόσο πιάνομαι από την πατρική του εξουσία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Έμαθα να οργανώνω τον κατάλογο,
Χλευαστικό εγκώμιο με επίλογο,
Την ελεφάντινη ελεγεία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Αν και η Φύση επιβιώνει, δυσφημίζω,
Τους πιθήκους της, με υπερβάλλοντα ζήλο πιθηκίζω,
Περιφρονώντας διακρίσεις και πτυχία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Όπως εγώ στα νιάτα μου, με σιδερένια κράση,
Δολοφονεί τους αντιπάλους του με κριτική, εντούτοις, στάση.
Σηκώνει ν’ ανεχτώ αυτήν την ειρωνεία;
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
Προσεύχομαι να είμαι στην ακαδημία ασφαλής,
Αυτο-προσδιοριζόμενος, θα έλεγα, καινοφανής,
Προληπτικώς στην Pastoral Μυθιστορία.
Ο φόβος για τον Εκτελεστή με συνταράσσει.
IL GRAN VEGLIO DI CRETA
Αυτός είναι το όνειρο που διαλέγουμε να μη θυμόμαστε,
θαμμένος εκεί όπου κάποτε η ζωή έντυνε πράσινη τη γη μας
με χρυσές αφηγήσεις των χρόνων του λίκνου
προτού καταστραφεί, το κέντρο του κέντρου.
Είναι κρυμμένος τώρα κάτω από αμυδρά
ίχνη αλεπούδων και λύκων, κάτω από τα γηράσκοντα μαλλιά
ενός βασιλιά ο οποίος δεν μπορεί να αγνοήσει πως ό,τι γνωρίζει
έχει φύγει απ᾽το μυαλό του όχι όμως και το κέντρο του.
Ένας ιχνηλάτης είτε καλεί είτε καλείται, με χείλη ευλογημένα
με το σθένος να ξεθάψουν το χαμένο όνειρο εκείνου
που τα δάκρυά αρδεύουν τα ποτάμια των στείρων μας ελπίδων,
και μας ανακοινώνει για κείνον πως είναι το κέντρο
της ιστορίας μας και του μυαλού μας και ότι καταρρέει.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1Ο George Economou είναι συγγραφέας δώδεκα βιβλίων ποίησης και μεταφράσεων, το πιο πρόσφατο, Ananios of Kleitor (Shearsman, 2009), Half an Hour, μεταφράσεις του Κ. Καβάφη (London: Stop Press, 2008), and Acts of Love, Ancient Greek Poetry from Aphrodite’s Garden (N. Y.: Random House, 2006). Σπούδασε στο Πανεπιστήμια του Colgate (A.B. 1956) και Columbia (M.A. 1957, Ph.D. 1967), δημοσίευσε πολλές μεταφράσεις από τα αρχαία και νέα ελληνικά και μεσαιωνικές ευρωπαϊκές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένου του William Langland’s Piers Plowman (University of Pensylvania Press, 1996). Ως κριτικός και μελετητής της μεσαιωνικής λογοτεχνίας, έγραψε το The Goddess Natura in Medieval Literature (Harvard University Press, 1972, επανέκδοση, University of Notre Dame Press, 2002) και πολλές άλλες μελέτες, καθώς και μια επιμέλεια στις όψιμες μεταφράσεις των τροβαδούρων του Paul Blackburn, με τον τίτλο, Proensa (University of California Press, 1978). Ως επιμελητής στο The Chelsea Review και συν-ιδρυτής του περιοδικού Trobar και των Trobar Books, δημοσίευσε πολλές κριτικές μελέτες και δοκίμια. Δίδαξε για 41 χρόνια στο Wagner College, Long Island University, Hunter College, Columbia, και στο κρατικό Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα. Το 2000 ανακηρύχθηκε Ομότιμος Καθηγητής της Αγγλικής Λογοτεχνίας αφού επί δεκαεπτά συναπτά έτη δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα, όπου κατείχε την έδρα της Αγγλικής Λογοτεχνίας την περίοδο 1983-90 και διετέλεσε Διευθυντής στο Τμήμα Δημιουργικής Γραφής από το 1990 μέχρι το 2000. O George Economou έχει δώσει διαλέξεις σε πολλά Πανεπιστήμια στις Ηνωμένες Πολιτείες και το εξωτερικό. Ζει με τη γυναίκα του Rochelle Owens, θεατρικό συγγραφέα και ποιήτρια, στη Φιλαδέλφεια και τη Γουέλφιτ στη Μασσαχουσέτη.
2Οδύσ. Ο΄ 237-242.
3Βιλανέλα και σεστίνα: παραδοσιακές ποιητικές φόρμες του Μεσαίωνα με ιδιαίτερες ομοιοκαταληξίες και στροφική τεχνική. Μέγας μάστορας του είδους, ας μη το ξεχνάμε, καθ’ ομόφωνη ομολογία του Δάντη, του Πετράρχη, του Έζρα Πάουντ και του Έλιοτ, ο αξεπέραστος miglior fabbro, Arnaut Daniel.
4Fokkema D., Ibsch E., Θεωρίες λογοτεχνίας του Εικοστού Αιώνα, μτφρ. Γιάννης Παρίσης, επιμ. Ερατοσθένης Καψωμένος, Αθήνα, εκδ. Πατάκη, 2003.
5Χόρχε Λούις Μπόρχες, Διερευνήσεις, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον, 1990.
6Βλ. τις σχετικές μεταφρασεολογικές προσεγγίσεις στο βιβλίο του Ezra Pound, Make it new.
7«Να συναναστρέφεσαι φονιάδες, αλλά να μην ανοίγεις κουβέντες μαζί τους», Αρχίλοχος, Ποιήματα και Θρύψαλα, εισαγωγή-μετάφραση Γ. Μπλάνας, Αθήνα, εκδ. Γαβριηλίδης, 2001, σ. 59.
Περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχος 48, Μάιος 2013, σσ. 64-66
