Στο πολυσέλιδο επίμετρο της μετάφρασης των ποιημάτων του Ιβάν Γκόλ από τα γαλλικά, ο Επαμεινώνδας Γονατάς σημειώνει τα εξής: «Ο ποιητής στην επίμονη προσπάθειά του να πραγματώσει την ολοκλήρωσή του και να καταλάβει τη θέση του στο σύμπαν, απέκτησε μια θαυμαστή δύναμη εξοικείωσης με τη φύση, καταργώντας τις αποστάσεις που τον χωρίζουν απ’ αυτήν».1
Αυτή η εξοικείωση με τη φύση είναι, δίχως άλλο, πασιφανής στη συλλογή του Ε. Χ. Γονατά Η Κρύπτη.2 Το βιβλίο περιλαμβάνει δύο μέρη: τους κατεξοχήν αφορισμούς-ποιήματα και τα Αφηγήματα. Κι ενώ στα Αφηγήματα τα πάντα περιγράφονται αντιστρόφως λεπτομερειακά, η κλιμακωτή γενεαλογία του κόσμου επισυμβαίνει εντός της Κρύπτης. Εκεί, οι άνθρωποι φιλούν τα χέρια που κάποτε είχαν πάνω τους πληγές και τιμούν το άγγιγμα της πεταλούδας με το αντίστοιχο των χειλιών. Πλάσματα και στοιχεία της φύσης τολμούν να παρεμβαίνουν με τις πολλαπλές τους εκδοχές παντού προκειμένου να δικαιολογήσουν τον άλλο «τόπο».
Σ’ αυτόν τον «τόπο» ο αναγνώστης εμβαπτίζεται στο όνομα της καθολικής παρουσίας πραγμάτων και πλασμάτων. Και αφού κάθε τι μπορεί να είναι παρόν σε μιαν ανεστραμμένη παρέλαση, ο αναγνώστης θα αισθάνεται τα απόντα, κυρίως, να τον συνοδεύουν ηχηρά. Η επιλογή του ποιητή να μεταφέρει στον πεζό λόγο τις λέξεις του αποφαίνεται ακόμη πιο πειστική καθώς αυτά τα κρυπτικά κείμενα διαβάζονται και ως «ιερά».
Οφείλει κανείς ν’ αναζητήσει την αλληγορική τους διάσταση «σε ώρες μοναξιάς», όπως αναφέρει ο Γονατάς στο αφήγημα «Η Ουλή». «Η ερμητική σκέψη λέει ότι η γλώσσα μας, όσο πιο αμφίσημη και πολυσθενής είναι και όσο περισσότερο επωφελείται από σύμβολα και μεταφορές, τόσο περισσότερο κατάλληλη είναι να κατονομάσει το ‘Ενα στο οποίο πραγματώνεται η σύμπτωση των αντιθέτων. Όπου όμως θριαμβεύει η σύμπτωση των αντιθέτων, εκπίπτει η αρχή της ταυτότητας. «Tout se tient».3 Ο Umberto Eco, μ’ αυτήν του την άποψη, βεβαιώνει για άλλη μια φορά τη λειτουργικότητα του ερμητικού λόγου ως λόγου συμπτώσεων.
Αρκετοί γάλλοι ποιητές, για να δικαιολογηθεί εν προκειμένω η μετάφραση των ποιημάτων του Γονατά στη γαλλική γλώσσα, επέλεξαν την πεζή μεταφορά του λόγου. Από τον Rimbaud και τον Mallarmé μέχρι τον Ponge και τον Char, αυτή η ιδιαίτερη χρήση της ποίησης προκάλεσε –και ακόμη προκαλεί– το ενδιαφέρον των αναγνωστών προσφέροντάς τους, με γενναιοδωρία, κείμενα σε μη έμμετρη μορφή τα οποία μπορούν να συναγωνιστούν σε κάλλος και μετρική δύναμη ακόμη και τα πιο καλογραμμένα σονέτα.
Πέρα από κάθε προσωπική επιθυμία να ανα-γνωριστούν οι Ελληνες ποιητές και σε άλλες γλώσσες, ένα πράγμα είναι βέβαιο κατά την απόδοση των ποιημάτων του Γονατά στα γαλλικά: η ίδια η ποιητική του είναι ικανή να «καθυστερήσει» τη γραφή του όποιου μεταφραστή προκειμένου αυτός να την μεταπλάσει και ν’ αναζητήσει τα ενδότερα αίτια των επιλογών του ποιητή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα «Η Ουλή», όπου η εικονοποιία και το φροντισμένο λεκτικό ωθούν τον μεταφραστή να διατηρήσει, σε πολλές περιπτώσεις, την ιδιότυπη ροή της γλώσσας του ποιητή. Έτσι, ενώ οι δευτερεύουσες προτάσεις θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν μια μεγάλη πρόταση του πρωτοτύπου, αναλογίζεται κανείς εάν πρέπει να μεταφέρει αυτές τις «μπαρόκ» προτάσεις και στα γαλλικά. Τολμηρό το εγχείρημα· εξίσου τολμηρή και η τελική επιλογή. Περιπλανώμενος ο μεταφραστής στο ποιητικό σύμπαν της Κρύπτης, αν μη τι άλλο, αρχίζει να κατανοεί από πολύ νωρίς την αναγκαιότητα κάθε ζητούμενου που καλείται να αποκωδικοποιήσει. Ο Γονατάς, γνωρίζοντας καλά αυτήν την περιοχή, κατάφερε, χωρίς αμφιβολία, να τη χαρτογραφήσει για πολλαπλές χρήσεις.
Η ουλή
Η πληγή θρέφει, τα χείλη της σμίγουν αργά σαν αυλαία βυσσινιά κι ύστερα από χρόνους στη θέση της μένει ένα σημάδι, μια ρόδινη ουλή που σκύβει και τη φιλάει.
Όλοι αγαπούν τα τραύματά τους. Τα κρύβουν με ωραία ατσαλάκωτα υφάσματα, ξέρουν όμως σε ποιά μεριά του κορμιού τους άνθισαν, μαράθηκαν, έφαγαν δέρμα και κρέας δικό τους.
Γι’ αυτό τ’ αγαπούν και, σε ώρες μοναξιάς που κανείς δεν τους βλέπει, σκύβουν και με λατρεία τα φιλούν τα βαθιά, σκοτεινά τραύματά τους.
La cicatrice
La plaie se ferme, ses bords se rassemblent lentement comme un rideau cramoisi et quand les années passent, reste à sa place un signe, une rose cicatrice qui se penche et l’embrasse.
Tous aiment leurs blessures. Ils les couvrent de tissus jolis et infroissables, mais ils savent dans quelle partie de leur corps elles ont fleuri, ont été fanées en rongeant leur peau et leur chair.
C’est pourquoi ils les aiment et pendant les heures de la solitude où personne ne les voient, ils se penchent et baisent leurs sombres et profondes blessures.
Οι πεταλούδες
Μέσα σε κλουβιά ήτανε πεταλούδες τεράστιες που πλήρωνες δύο τάλληρα και τους χάιδευες τα φτερά κι έμενε μια νυχτιά στην παλάμη σου η σφραγίδα του βελούδου τους, τα ωραία τους μαύρα-κίτρινα χρώματα και μια μυρωδιά γύρης μεθυστική.
Πιο πολύ στις γυναίκες άρεσε αυτή η διασκέδαση. Έρχονταν από μακριά, μόνο και μόνο για ν’ ανοίξουν τα πλατιά, πολύχρωμα εκείνα φτερά. Ύστερα τρύπωναν γύρω τα περιβόλια, κάθονταν κάτω απ’ τις μηλιές κι αδιαφορώντας για τα τραγούδια και τα καλέσματα των αμαξάδων, φιλούσαν, φιλούσαν με πάθος το χέρι τους που είχε αγγίξει την πεταλούδα.
Les papillons
Dans les cages il y avait des papillons énormes et on payait deux drachmes pour caresser leurs ailes et l’empreinte de leur velours restait pour une nuit sur la paume, leurs belles couleurs jaunes-noirs et une odeur de pollen enivrante.
Ce divertissement plaisait plutôt aux femmes. Elles venaient de loin, ne serait-ce que pour toucher leurs ailes multicolores. Puis se faufilaient dans les jardins, s’asseyaient sous les pommiers et toutes indifférentes pour les chansons et les appels des cochers, elles baisent et baisent encore, avec passion, leur main touchée par le papillon.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1 Ε. Χ. Γονατάς, Ιβάν Γκόλ, Ποιήματα (1920-1950), επιλογή, μετάφραση-επίμετρο, σημειώσεις Ε. Χ. Γονατάς, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 2003.
2 Ε. Χ. Γονατάς, Η Κρύπτη, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1991.
3 Ουμπέρτο Έκο, Τα όρια της ερμηνείας, μτφρ. Μαριάννα Κονδύλη, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1993, σ. 59.
Ηλεκτρονικό περιοδικό (.poema..), τεύχος 6, κατηγορία Δοκίμιο
