Νέλλυ Ζάκς: Ιδού το Ρόδο της Αλμύρας

1. Ο Φάλαρις και η μάντις

Η ποιήτρια Νέλλυ Ζάκς (Nelly Sachs) γεννήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου στο Βερολίνο και πέθανε στις 12 Μαΐου 1970 στην Στοκχόλμη, λίγες εβδομάδες μετά την αυτοκτονία του Πάουλ Τσέλαν στο Παρίσι. Ήδη από τα δεκαεπτά της ξεκίνησε να γράφει ποιήματα σε παραδοσιακή φόρμα ενώ το 1921 δημοσίευσε το Legenden und Erzählungen [Θρύλοι και Ιστορίες] στο οποίο είναι εμφανής η επιρροή του χριστιανικού μυστικισμού και του γερμανικού ρομαντισμού. Το 1940, με τη βοήθεια της Selma Lagerlöf έφτασε στη Σουηδία όπου και έζησε μεταφράζοντας Σουηδούς ποιητές όπως ο Gunnar Ekelöf, Erik Lindegren, Johannes Edfelt.

Παράλληλα ξαναμελετά τη Βίβλο σε μετάφραση των Martin Buber και Franz Rosenzweig και αρχίζει να γράφει τώρα πια με άλλους τρόπους, έχοντας προσεγγίσει τον εβραϊκό μυστικισμό σύμφωνα με τα ιερά κείμενα (Tohar, Zohar) και την γλώσσα των Ψαλμών. Το 1943 δημοσίευσε την συλλογή της In der Wohnungen des Todes, [Στην Κατοικία των Νεκρών]¹ το οποίο αφιέρωσε στους «αδελφούς και τις αδελφές της», τους νεκρούς των στρατοπέδων των Ναζί. Σ’ ένα από τα ποιήματα αυτής της συλλογής γνωστό ως Ο die Schοrnsteine [Ω οι καμινάδες] η συνταρακτική εικόνα του λαού που βγαίνει από τις καμινάδες, ως καπνός, θα σηματοδοτήσει για πάντα την πορεία του προσώπου, το οποίο θα δημιουργεί μόνο την νύχτα, φέροντας εις πέρας τους πιο ακραίους εξορκισμούς τόσο σε εννοιολογικό, όσο και σε ανθρωπογεωγραφικό επίπεδο. Ο Patrick Kéchininian, σ’ ένα άρθρο του στην εφημερίδα Le Monde, τονίζει ότι ο ποιητής Hans Magnus Enzensberger ανέφερε ότι «ολόκληρο το έργο της Ζακς δεν περιέχει ούτε μια λέξη μίσους».²

Η φοβερή αυτή εικόνα θυμίζει δίχως άλλο την αναφορά του Søren Kierkergaard στην πρώτη αναφορά στο έργο του Διαψάλματα³: Eκεί διαβάζουμε την ιστορία του τύραννου Φάλαρη⁴ ο οποίος μαγείρευε τα θύματα σε χαμηλή φωτιά μέσα σε ένα τεράστιο χάλκινο ταύρο: τα ρουθούνια ήταν σαν φλάουτα τα οποία μεταμόρφωναν σε αρμονικούς ήχους τις κραυγές από το βασανιστήριο των ανθρώπων που καίγονταν. Οι καμινάδες των στρατοπέδων, όπως και τα ρουθούνια-φλάουτα του ταύρου μετασχηματίζουν τα πτώματα–κραυγές σε τραγούδια. Μ’ αυτήν της τη συλλογή, λοιπόν, ανοίγει το κεφάλαιο των μεταμορφώσεων στη γραφή της γερμανόφωνης ποιήτριας. Όσο θα περνά ο καιρός τόσο περισσότερο ερμητικά θα γίνονται τα γραπτά της. Κι ενώ μιλά αδιάλειπτα για τους νεκρούς, στα κείμενα της δεν υπάρχει το παραμικρό ίχνος αντεκδίκησης για το Ολοκαύτωμα. Τα πάντα αλλάζουν μορφή: πουλιά, φως, χιόνι και ρόδα. Εν τω μεταξύ, πολλοί συγγραφείς θα επιλέξουν να πεθάνουν, μην αντέχοντας το βάρος των αναμνήσεων τους, όπως ο Τσέλαν ή ο Λέβι, η Νέλλυ Ζάκς θα κλειστεί στο δωμάτιο της στη Σουηδία (δεν θα δεχτεί ποτέ να επιστρέψει στο Βερολίνο) για να «παραφράσει» τον κόσμο. Στην απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας (1966) που της αποδόθηκε μαζί με τον Shmuel Yosef Αgnon είπε τα εξής: «παρόλα αυτά που έχουν συμβεί, πιστεύω σε σας.»

Στην τελευταία της συλλογή, μέσω της εξουσίας των συμβόλων, μπορούμε να εισχωρήσουμε στον κόσμο που εκείνη συνέγραψε υπό την ανατριχιαστική υπόκρουση της συνοδείας του Σκότους. Στο ποίημά της Vor meinem Fenster ο Hauusperling [σπιτοσπουργίτης]⁵, τραγουδά, ναι, αλλά ας προσέξουμε πώς:

Μπροστά στο παραθύρι μου
ο σπιτοσπουργίτης τερετίζει
στ’ αποσκελετωμένο παραθύρι
ο σπιτοσπουργίτης τερετίζει
τον βλέπεις
τον ακούς
μα διαφορετικά
τον βλέπω
τον ακούω
μα διαφορετικά
στο ίδιο ηλιακό σύστημα
μα διαφορετικά

 

2. Πέτρες και Ρόδα

Άπειρες οι μορφές των πουλιών στην παγκόσμια λογοτεχνία. Είτε αναφερόμαστε στα ομιλούντα πουλιά των δημοτικών ελληνικών τραγουδιών (Το τραγούδι του νεκρού αδερφού) είτε στα πουλιά με ανθρώπινες ιδιότητες όπως ο Γύπας του Κάφκα⁶, ή το Κοράκι του Πόου⁷, είτε στον εντελώς ανθρωπόμορφο σπουργίτη του W. C. Williams⁸, ο σπουργίτης που αναφέρει η Ζάκς δεν συμμετέχει ενεργά στο περιβάλλον του ποιήματος. Τα υποκείμενα όμως, ακούγοντας τον χαρακτηριστικό του ήχο, καλούνται να αποκωδικοποιήσουν την παρουσία του. Το εγώ της αποστολέως και το εσύ του παραλήπτη, αν και ευρισκόμενα στο ίδιο ηλιακό σύστημα, εντούτοις αντιλαμβάνονται διαφορετικά τον Haussperling. Όπως άλλωστε αλλιώς άκουγε και ο Φάλαρις τις κραυγές των ανθρώπων μέσα από τα ρουθούνια-φλάουτα του ταύρου. Αυτό το «αλλιώς», το «διαφορετικά» δεν ερμηνεύεται από την Νέλλυ Ζάκς. Παραμένει εντός των ορίων ενός μυστικισμού που επιτρέπει τη συγχώρεση. Στο ποίημα Was ist das Andere, το Ρόδο της Αρμύρας αποτελεί πλέον μια διερώτηση στην οποία η γερμανόφωνη ποιήτρια απαντά επίσης με μιαν άλλη διερώτηση. Το Ρόδο βέβαια είναι γνωστό και σε έναν άλλο γερμανό μυστικιστή, τον Αngelus Silesius.⁹

Τι είναι αυτό το Άλλο
που πάνω του πετάτε πέτρες
Αυτό το Άλλο-
είναι το ρόδο της αλμύρας
που ο λαός θρηνεί στο αίμα μου

Αλλά οι νεκροί
δεν γίνεται πια
να συναντήσουν χέρι ανθρώπινο-

Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Martin Heidegger στο σύγγραμμά του Der Satz vom Grund¹⁰ για το δίστιχο του Αngelus Silesius Die Rose ist ohne Warum [To Ρόδο υπάρχει χωρίς το Γιατί] της συλλογής Cherubinisher Wandersmann, βιβλίο πρώτο, δίστιχο 289 αναφερόμενος στον Λάιμπνιτς και πιο συγκεκριμένα στη γνωστή του ρήση ότι τίποτα δεν υπάρχει χωρίς το Γιατί, (principium reddendae rationis) ο γερμανός μυστικιστής έρχεται να ανατρέψει τη θέση του Λάιμπνιτς υποστηρίζοντας τη θέση ότι το Ρόδο υπάρχει χωρίς το Γιατί. Στο ποίημα της Νέλλυ Ζάκς κάποιος ρωτά ποιο είναι το Ρόδο της Αλμύρας για να μη του δοθεί ποτέ απάντηση. Μήπως Του Κανενός το Ρόδο;¹¹ Προφανώς οι παντός τύπου δικαιολογήσεις δεν είναι αυτό που απασχολεί τους μυστικιστές ποιητές διότι οι μεταμορφώσεις του κόσμου και του ατόμου φαίνεται να αποτελούν έναν από τους θεμελιώδεις άξονες της σκέψης τους.

 

3. Επικράνιος σφυγμός

Από τα τελευταία της ποιήματα, τόσο το Schmerzen singen [Πόνοι τραγουδούν] όσο και το Teile dich Nacht [Μοιράσου, Νύχτα] συγκινούν με την αμεσότητα και την συμπύκνωση των στίχων. Ωστόσο οι φωνές που ανακοινώνουν αυτό που επισυμβαίνει εντός της ύπαρξής τους προαναγγέλλουν την καθημαγμένη εσπέρα του ποιήματος που φέρει τον τίτλο της συλλογής Teile dich Nach, την οποία επιμελήθηκαν οι φίλοι της μετά τον θάνατό της.

ΠΟΝΟΙ ΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝ
Ζώντες και νεκροί ανταμώνουν στο Πέραν

Μια φωνή λέει
Σύμπαν χτυπά στο σφυγμό μου –πίνει

Άλλη φωνή λέει
Ό,τι χτυπά ό,τι πίνει
Είναι κληρονομιά

ΜΟΙΡΑΣΟΥ, ΝΥΧΤΑ
τα δυο σου τ’ απαστράπτοντα φτερά
πάλλουν από φρικίαση
γιατί θέλω να φύγω
και πίσω να σου φέρω
την καθημαγμένη εσπέρα

Η απουσία των άρθρων, η απλότητα του γλωσσικού (μετα)χειρισμού, οι ελλειπτικές φράσεις έρχονται να συν-επικουρήσουν την απόκρυφη γραφή. Απ΄την πλευρά του, δε, ο αναγνώστης δεν βρίσκεται αντιμέτωπος με λεξιθηρίες, πολύπτωτα, ή ατέλειωτες μεταφορές· η ίδια η μορφή των ποιημάτων συγκρατεί, όσο αυτή διαρκεί, τη μεταφορά τους στην άλλη γλώσσα, στο πρωταρχικό της περιβάλλον, αφήνοντας τις λέξεις να διάγουν τον δικό τους κατάκλειστο βίο. Σ’ έναν άλλο, αντιπαραβαλλόμενο κόσμο, έτσι όπως τον διαπορθμεύει ο αγαπημένος της συνοδοιπόρος Πάουλ Τσέλαν:

Δεκανίκι είσαι, φτερούγα. Εμείς—
εμείς θα τραγουδήσουμε το παιδικό τραγούδι, αυτό,
ακούς εσύ, αυτό
με τους μεν και με τους δε, με τους ανθρώπους, ναι αυτό
με τους θάμνους και με
δυο μάτια, πεσμένα εκεί έτοιμα σαν
δάκρυ-και-
δάκρυ¹²

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

---

¹ Το βιβλίο περιέχει μια σειρά ποιημάτων αφιερωμένα στον αρραβωνιαστικό της, ο οποίος πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

² Le Monde, 23.12.2005, Patrick Kéchinian, «Ce qui est sauvé dans la parole»

³ Søren Kierkegaard, Diapsalmata, tr. Paul-Henri Tisseau, éd. Allia, Paris 2005, p. 9.

⁴ Λουκιανός, Φάλαρις, Ι, ΙΙ.

⁵ στο λήμμα Λήμμα σπιτοσπουργίτης, του βιβλίου Τα Πουλιά της Ελλάδας και της Ευρώπης των R. Peterson, G. Mountfort, P.A.D. Hollom. J. Huxley, μτφρ. A. Κανέλλης και W. Bauer, εκδ. Χρυσός Τύπος Α. Ε. Αθήνα 1981, διαβάζουμε τα εξής:
Passer domesticus, Ηouse Sparrow, Moineau domestique, Haussperling. Ίσως είναι το πιο γνωστό πουλί. Το αρσενικό αναγνωρίζεται από το σκοτεινότεφρο στέμμα, τον πυρρόξανθο αυχένα, το μαύρο λάρυγγα και τα υπόλευκα μάγουλα. Το θηλυκό και τα νεαρά δεν έχουν μαύρο λάρυγγα, έχουν όμως θαμποκαστανό πάνω μέρος και ρυπαρό λευκό κάτω μέρος, χωρίς χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Το αρσενικό της ιταλικής φυλής P.d. (ιταλοσπουργίτης) που συνδέει το σπιτοσπουργίτη με τον δεντροσπουργίτη και που αρχικά ίσως να προήλθε από την ανάμιξη αυτών των δύο, την άνοιξη και το θέρος είναι ζωηρότερα χρωματισμένο, με έντονα πυρρόξανθο στέμμα, καθαρόλευκα μάγουλα και ανοιχτότερο κάτω μέρος. Στη Ν. Ιταλία και τη Σικελία απαντούν μορφές μεταβατικές προς το δεντροσπουργίτη. Στις ελβετικές και ιταλικές Άλπεις μιγάδες με τον κοινό σπιτοσπουργίτη P. Domesticus. Φωνή: Φλύαρη και πλούσια σε εναλλαγές. δυνατό «σιλπ» και διάφορες φωνές, σαν τα γρατσουνίσματα και τα τερετίσματα του τζιτζικιού. Βιότοπος: χτισμένες περιοχές και καλλιεργούμενα εδάφη, σπάνια μακριά από τις κατοικίες του ανθρώπου. Φωλιάζει σε κοιλώματα ή ρωγμές κτιρίων, κισσούς, θημωνιές, κτλ., μερικές φορές στα δέντρα.

⁶ Franz Kafka, Διηγήματα και μικρά πεζά, επιλογή-μτφρ. Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, εκδ. Ροές, Αθήνα 2006, σ.155.

⁷ Edgar Allan Poe, The Raven, μτφρ. Amira Khan, Αθήνα 1997.

⁸ W.C.Williams, Pictures from Brueghel and other poems, Α Νew Directions Boοk, New York, 1967, σ. 129.

⁹ Angelus Silesius, Gesammelte Werke, Marixverlag, 2002.
Die Rose ist ohne Warum. Το Ρόδο υπάρχει χωρίς το γιατί.
Sie blühet, weil sie blühet. Ανθίζει επειδή ανθίζει.
Sie achtet nicht ihrer selbst, Δεν νοιάζεται για τον εαυτό του
Fragt nicht, ob mann sie siehet. Δεν επιθυμεί να το δουν.

¹⁰ Martin Heidegger, Der Satz vom Grund, Pfullingen: Gunther Neske, 1965.

¹¹ Paul Celan, Die Niemandsrose, Του Κανενός το Ρόδο, μτφρ. Χρήστος Γ. Λάζος, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1995.

¹² Paul Celan, Die Niemandsrose, Του Κανενός το Ρόδο, μτφρ. Χρήστος Γ. Λάζος, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1995, σ. 119.

 

 

Περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχος 51, Δεκέμβριος 2014, σσ. 91-92