Μπαχ/Καρούζος. Γαλλικά
‘Ανοιξη φθινόπωρο καλοκαίρι χειμώνας
Ο Μπαχ ανεβαίνει πάντα στους αιθέρες
γελαστός άγγελος του δρυμού
μεγάλος ιδιοκτήτης
ο Μπαχ ανεβαίνει την ουράνια σκάλα
ιερέας των ήχων απ’ τη βροχή νεότερος
αγιόκλημα φυτρωμένο στ’ όργανο της εκκλησίας
η θαλπωρή μες στην άνοιξη του θεού μεγάλη.
Παντρεύει τις φωνές με καθαρότητα
πέρα από κάθε εποχή πετά νομίσματα χρυσά στους λυπημένους
δείχνοντας την ειρήνη ψηλά στα γαλανά τ’ αμπέλια
ψηλά στον ηδυόνειρο χρόνο της λησμονιάς.1
Διαβάζοντας εκ νέου τους δώδεκα πρώτους στίχους του ποιήματος του Νίκου Καρούζου «Του Ιωάννη Σεβαστιανού Μπαχ ανωφέρεια» και θέλοντας να τους αποδώσουμε στην γαλλική γλώσσα, οφείλουμε να λάβουμε υπόψιν μας τα παρακάτω :
- Το ποίημα κατακλύζεται σε κάθε στίχο σχεδόν, από τρισύλλαβες και τετρασύλλαβες λέξεις. Οι τρισύλλαβες παραπέμπουν, μέσω μιας πρώτης οπτικής, στα τρίηχα του μουσικού κειμένου, τα οποία εξασφαλίζουν μια κίνηση γοργή και δοξαστική. ‘Αλλοτε πάλι υποδηλώνουν την αγωνία, καθώς πάντα καταλήγουν σε κάτι αναπάντεχο. Η φωνή του ποιητή καλά τόσο τα επίγεια πάθη όσο και την ουράνια συνέχισής τους. Επίθετα όπως : γελαστός, μεγάλος, ουράνια αναφέρονται στην άνωθεν υπόσταση. Στη γη παραμένουν τα: ιδιοκτήτης, αγιόκλημα, καθαρότητα, εκκλησία· η τετρασύλλαβη (ή και πεντασύλλαβη) ιδιότητα τους βαραίνει ούτως ή άλλως από την τέταρτη (ή την πέμπτη) συλλαβή. Επιμένει στο γεγονός πως η επίγεια ζωή μας πλουτίζει και από τεχνητές αποχρώσεις : ενίοτε τελείως ιδιωτικές και πεπερασμένες. Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες αναφέρει στο κείμενό του ο Δημιουργός (El hacedor 1960)2 : « ‘Ενιωσε ανεξήγητα, έτσι όπως αναγνωρίζει κανείς μια μελωδία ή μια φωνή, πως όλα αυτά του είχανε ξανασυμβεί και τα είχε αντικρύσει έντρομος αλλά ταυτόχρονα και με χαρά, με ελπίδα και περιέργεια. Βυθίστηκε λοιπόν στη μνήμη του που του φάνηκε απύθμενη, τη χαμένη του ανάμνηση, που έλαμπε το νόμισμα μες στη βροχή, ίσως γιατί δεν την είχε ποτέ αντικρύσει άλλη, εκτός μπορεί, μέσα σε κάποιο του όνειρο.»
Για τον Καρούζο το νόμισμα αποτελεί το διαβατήριο για την μουσική κατάκτηση του ουρανού. Το νόμισμα του Μπόρχες λάμπει μες στη βροχή, σαν να το αντικρύζει ο δημιουργός σε κάποιο του όνειρο. Οι λάμψεις αυτής της μεταφοράς που προκλήθηκαν από την αναγνώριση μιας μελωδίας ή μιας φωνής τον ωθούν σε μια «απύθμενη ανάμνηση». Από την άλλη, τα τρίηχα στις μουσικές συνθέσεις του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ μετουσιώνονται σε τρισύλλαβες λέξεις οι οποίες «δένουν» το ποιητικό κείμενο: οι τρισύλλαβοι αρμοί του (αιθέρες, γελαστός, μεγάλος, όργανο, θαλπωρή, ανάγκη, ειρήνη, γαλανά, λησμονιά) δεν αφήνουν τον αναγνώστη να παρασυρθεί σε άλλου είδους ρυθμικούς τόνους. Η επανάληψή τους έρχεται να μας υπενθυμίσει τις μουσικές reprises, οι οποίες λειτουργούν ως ενθυμήσεις στο επιλεγμένο σύνολο. Κάποια νεοπλατωνικά κατάλοιπα καλούνται να μας θυμίσουν τη δημιουργία που αφήσαμε πίσω μας.
Αυτές λοιπόν οι ιδιωτικές και πεπερασμένες αποχρώσεις δεν αποτελούν εμπόδιο στην εκάστοτε δημιουργία. Και τούτο διότι ακόμη και σε κάποια επιλεγμένη μορφή φθογγοσήμου (τρίηχο) ή λέξης (τρισύλλαβη) η ελευθερία παραφυλά σε κάθε γωνιά του οικοδομήματος λόγω και των υπόλοιπων στοιχείων που θα εξασφαλίσουν την πρωτοτυπία του κειμένου. Καθόλου δεν θα πρέπει να μας επηρεάσει το γεγονός πως αυτές οι τρισύλλαβες και τετρασύλλαβες λέξεις δεν αποδίδονται κατ’ αντιστοιχία στη γαλλική γλώσσα. Διότι οι δικές της μονοσύλλαβες, πιο βαριές και υποβλητικές, σαν τα μουσικά μετρικά ολόκληρα, εγγυώνται πως αυτή η ζυγαριά γέρνει πράγματι προς την συλλαβική λιτότητα των ήχων. Κατά τη γνώμη μου, εξίσου ελκυστικό και ενδιαφέρον.
- Πως θα πρέπει άραγε να αποδοθεί η γλωσσοπλασία του Καρούζου σε οποιαδήποτε άλλη ξένη γλώσσα; Επειδή η λέξη «ηδυόνειρος» δεν απαντάται (ευτυχώς) σε κανένα λεξικό, μήπως θα πρέπει να την προσαρμόσουμε όσο γίνεται πιστότερα στην αντίστοιχη γαλλική γλώσσα; Θεωρώ πως κάθε γλωσσοπλασία στο πλαίσιο της μεταφραστικής διαδικασίας διευρύνει αλλά και συμπτύσσει ταυτόχρονα κάθε ποιητικό σύμπαν. Η κατασκευασμένη λέξη doux-rêveur, με παύλα στη μέση, σαν να είναι μία λέξη και όχι το επίθετο doux (ηδύς, γλυκός) να λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός στο rêveur είναι μια λέξη η οποία ουδόλως πρόκεται να δυσαρεστήσει τον γάλλο αναγνωστη, δεδoμένου ότι εκείνος βρίσκεται ενώπιον ενός ποιητικού κειμένου και όχι μιας θεωρίας της υπερχορδής. Όπως άλλωστε το επισημαίνει ο Galway Kinnel : «the translation should be a little clearer than the original»3 . Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω προτείνω την εξής απόδοση αυτών των πρώτων στίχων :
Printemps automne été hiver
Bach s’élève dans les airs
c’est un ange souriant de la montagne
un grand propriétaire
Bach monte l’échelle céleste
c’est un prêtre des sons et plus jeune que la pluie
un chèvrefeuille pousse sur l’orgue de l’église
la chaleur est majestueuse au printemps de Dieu
Il apparie les voix à la propreté
au delà de chaque époque il distribue des monnaies dorées aux attristés
en montrant la paix là haut aux vignerons azurés
là haut au temps doux-rêveur de l’oubli.
ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ
Τρίηχο: ομάδα τριών φθογγοσήμων που εκτελούνται ισόχρονα με δύο φθογγόσημα της ίδιας αξίας. Χαρακτηρίζεται για τη γοργή του κίνηση.
Ολόκληρο: φθογγόσημο μεγάλης διάρκειας (αξία τεσσάρων χρόνων).
Θεωρίες της υπερχορδής: οι θεωρίες της υπερχορδής επιλύουν το πιο αινιγματικό πρόβλημα της θεωρητικής φυσικής του εικοστού αιώνα: τη μαθηματική ασυμφωνία των δύο θεμελιωδών πυλώνων της Φυσικής, δηλαδή της κβαντικής και της γενικής θεωρίας της σχετικότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Dodds, E. R. «Supernormal Phenomena in classical antiquity» in The Ancient Concept of Progress, Oxford University Press, 1973.
Barnstone, W., Poetics of Translation: History, Theory, and Practice, Yale University Press, 1995.
Honig, E. The Poet’s other voice: Conversations on Literary Translation Amherst: University of Massachussetts Press, 1985.
ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, “Disquinox of the Breast”, [«Δυσημερία του στήθους»], στον τόμο του Ηλία Γκρη, «Η Αρχαία Πατρίδα των Ποιημάτων»/ Elias Gris, The Ancient Country of Poems, [δίγλωσση έκδοση], Αθήνα, εκδ. Μεταίχμιο, σσ. 200-203.
Topher Bakken and Roula Konsolaki, “Orthodoxy”, [“Ορθοδοξία”].
Kimon Friar, “The Nobility of Our Comedy”, [“Η ευγένεια της κωμωδίας μας”].
Kimon Friar, “Misery in the Chest”, [“Δυσημερία του στήθους”].
Karen Van Dyke, “Poem on Tape”, [“Ποίημα στο μαγνητόφωνο”].
Liaidain Sherrad, “The Rocks of Hydra”, [“Οι βράχοι της Ύδρας’’].
Philip Ramp, “The Starry Photogenic”, [“Η έναστρη φωτογένεια”].
____________, “Anti-Nebula”, [“Αντι-νεφέλωμα’”].
____________, “On Mount Athos”, [“Στον Άθωνα”].
____________, “I want to Exist”, [“Θέλω να υπάρχω”].
____________, “Genesis”, [“Γένεσις”], στον τόμο των Peter Bien, Peter Constantine, Edmund Keely, Karen Van Dyke, A Century of Greek Poetry: 1900-2000, Bilingual Edition, River Vale, New Jersey: Cosmos Publishing, 2004, σσ. 486-503.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1Νίκος Καρούζος, Τα ποιήματα Α΄ (1961-1978), Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία, Αθήνα 1993, σ. 126.
2Χόρχε Λούις Μπόρχες, Ο Δημιουργός, μτφρ. Τάσος Δενέγρης-Δημήτρης Καλοκύρης, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1985.
3Galway Kinnel, «De la traduction de la métaphore littéraire à la traduction comme métaphore de l’écriture», Revue française d’études américaines, no 18, novembre 1983, EFEA, Paris.
Περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχος 37, Οκτώβριος 2007, σσ. 93-94
